Turkus

Turkus (kalait) – rzadki minerał z grupy fosforanów. Nazwa turkus wywodzi się od nazwy Turcji (turecki kamień), gdyż szlak handlowy z Persji do Europy wiódł niegdyś przez Turcję. Inna nazwa tego minerału kalait (gr. ładny kamień) została po raz pierwszy użyta przez pisarza rzymskiego Pliniusza Starszego i obecnie jest już prawie nieznana.

Właściwości

Przeważnie występuje w skupieniach zbitych, skrytokrystalicznych, nerkowatych; często tworzy naloty i naskorupienia. Barwa zielono-niebieska (cyjanowa). Zwykle turkus jest poprzecinany brązowymi, szarymi lub czarnymi żyłkami innych minerałów lub skał (turkus matrycowy lub matryca turkusowa). Znane są zrosty turkusu z malachitem i chryzokolą. Substancją nadającą odcienie niebieskie jest miedź, zaś zielone – żelazo. Ceniona barwa niebieska przechodzi w temperaturze 250 stopni w brzydki odcień zieleni. Pogorszenie barwy możliwe jest także pod wpływem: światła, potu, olejów i kosmetyków, środków czystości oraz przesuszenia.

Występowanie

Rzadki minerał strefy wietrzenia kruszców miedzi (np. chalkopirytu lub azurytu/malachitu) w środowisku obfitującym w glin dostarczany zwykle z wietrzenia skaleni. Klimat jest ważnym czynnikiem kontrolującym jego powstawanie: najczęściej występuje w zwietrzelinach stref klimatu suchego, jako wypełnienia lub inkrustacje w pustkach i szczelinach silnie zmienionych skał pochodzenia wulkanicznego, zwykle w asocjacji z limonitem i innymi tlenkami/wodorotlenkami żelaza oraz minerałami grupy ałunitu. Zwykle mineralizacja turkusem ogranicza się do stref przypowierzchniowych do 20 metrów głębokości. Istnieją także przesłanki, że pewne odmiany turkusów mogą mieć genezę hydrotermalną. Przemawiają za tym wysokie temperatury od 90 to 190 °C homogenizacji inkluzji (dwufazowych ciekło-gazowych).

Miejsca występowania:

• Iran (rejon Niszapur) – materiał o pięknej, niebieskiej barwie przechodzącej w cyjanową (turkusową) po podgrzaniu, czasem odmiany zielone, kamień ten stanowi wzorzec surowca jubilerskiego o najwyższej jakości; początki eksploatacji w starożytności (od 2200 lat). Złoże to do dziś pozostaje ważnym źródłem turkusów. Po persku kamień nazywa się „pirouzeh”, czyli „zwycięstwo” (arab. „firouzeh”).
• Egipt (Płw. Synaj) – w rejonie Maghara Wadi materiał pozyskiwano już w czasach faraonów (Trzeciej Dynastii

Encyklopedia Jubilerstwa